Friesch Dagblad
Friesch Dagblad, 6 april 2002(pagina 6-7)
De moeilijke lessen van mkz, door Jan Douwe van der Ploeg
Is de mkz-crisis van vorig jaar een tijdelijke rimpeling geweest? En een geslaagd voorbeeld van crisis-management, zoals men op het ministerie van Landbouw graag denkt? Of is er iets gebeurt dat veel vérder reikt? Iets dat verwijst naar trendbreuken en naar de noodzaak van vérgaande veranderingen? Het antwoord is Jan Douwe van der ploeg.
Onderschrift foto – Tijdens de mkz-uitbraak van vorig jaar werden in Tongeren alle schapen van het Schoonbeker ras gevaccineerd om te voorkomen dat het mkz-virus zich verspreidt. Twee maanden later werd de kudde alsnog geruimd.
Door de eeuwen heen is landbouw een integraal deel geweest van samenleving en cultuur. Een weliswaar bijzonder onderdeel, want het is precies in de landbouw en op het platteland waar twee elementen elkaar ontmoetten die elders veel meer gescheiden waren. Dat was enerzijds de samenleving en anderzijds de levende natuur. De ontmoeting, verstrengeling en wederzijdse omvorming van beiden maakte de landbouw tot een bijzonder deel van de cultuur. Tot een bron ook van culturele expressies. Wie met bezoekers van elders het Rijksmuseum inloopt, wordt vaak getroffen door de verbazing – en het genoegen – dat de veelvuldige aanwezigheid van koeien op de schilderijen aldaar oproept.
In de landbouw zelf golden ook uitdrukkelijk culturele codes. Die weerspiegelden ten dele de algemene culturele ankerpunten van onze samenleving, ze vormden tevens een verdere verbijzondering en toespitsing. De omgang met andere op de boerderij en in de dorpen, de wijze ook waarop met het vee werd omgesprongen en de manier waarop het bedrijf kom worden ontwikkeld, waren ingepast in onmiskenbare normatieve kaders. De notie van kreas buorkje kan in dit opzicht als een treffende samenvatting worden begrepen. Er werd met zorg geboerd, op een wijze die men esthetisch en in sociaal opzicht verantwoord achtte en die bij anderen vertrouwen inboezemde en respect afdwong. Dit alles betekende ook dat het kapitaal waarmee men wekte, niet simpelweg als louter financieel kapitaal werd begrepen. De koeien, de velden, het vakmanschap en de netwerken waar de landbouw beoefening deel van vormde, vertegenwoordigden ook en soms zelfs vooral cultureel, sociaal en ecologisch kapitaal.
Landbouw moet begrepen worden als integraal onderdeel van samenleving en cultuur
Rationalisatie
In dit basispatroon, dat natuurlijk veranderde met algehele culturele veranderingen en ook varieerde met specifieke ontwikkelingen binnen de landbouw, deed zich, vanaf het midden van de vorige eeuw, een aanvankelijk nauwelijks vermoedde maar uiteindelijk diepgaande en alomvattende wijziging voor.
Wat in essentie gebeurde was dat, eerst in de landbouwwetenschap en later ook in het landbouwbeleid, het eens zo essentiële culturele element in de landbouwbeoefening als het ware tussen haakjes werd gezet. De culturele verbinding tussen samenleving en landbouw, de eigen culturele codes in de sector, het culturele, sociale en ecologische kapitaal werden als het ware weggedacht. Vervolgens kon de landbouw worden gedacht als een louter technisch omvormingsproces: inputs (als land, voer, jongvee, melkkoeien) worden omgezet in outputs (in melk, vlees, etc). Dit technische omvormings- of conversieproces diende, zo meende men, zo optimaal mogelijk op de geldende economische verhoudingen (of beter nog: op de in toekomst verwachte verhoudingen) te worden afgestemd. Landbouw werd met andere woorden een simpel technisch-economsch conversieproces dat volgens eigen economische en technologische wetmatigheden zou kunnen worden vervolmaakt. Daarmee begon het tijdperk van de rationalisatie, van de grote modernisatieperiode. Wat het mkz-drama bovenal duidelijk heeft gemaakt, is dat het – goedbeschouwd – onmogelijk is om landbouw (en dierhouderij in het bijzonder) nog langer ‘tussen haakjes’ te zetten. Landbouw is en moet ook begrepen worden als een integraal deel van samenleving en cultuur. Naar dat inzicht moet ook worden gehandeld. Want zo niet, dan vervalt alle bestaansrecht aan diezelfde landbouw in de hedendaagse samenleving.
Krokodillentranen?
In een landbouw die niets anders zou zijn daneen simpel technisch-economisch omzettingsproces ligt massale ruiming van dieren (inclusief gezonde dieren) voor de hand. Ziedaar de essentie van het draaiboek en ook de kern van Brinkhorst’s stellingname dat landbouw een economische activiteit is als willekeurig welke andere activiteit.
Dat het niet zo is – ondanks alle rationalisatie – is pijnlijk duidelijk geworden tijdens de mkz-crisis. De stadsbevolking gruwt ervan. Boeren voelen de pijn dat het eigen vee, het ecologische kapitaal dat verleden, heden en toekomst verbindt, wordt geëlimineerd. Een minister mag dan van ‘krokodillentranen’ spreken, de werkelijkheid leert anders. Men kan, ook in de moderne landbouw van nu, cultuur, culturele codes en betrokkenheid niet ‘tussen haakjes’ zetten.
Hetzelfde geldt voor sociale netwerken en daarmee voor sociaal kapitaal. Alles is met alles verbonden en daarmee kon het ook gebeuren dat met de mkz de gehele plattelandseconomie en –samenleving ontwricht raakten. Dit ging zelfs zover dat in de ‘Driehoek’ de lokale politie dienst weigerde (het is één van de tot nu toe zorgvuldig verborgen geheimen) en er op grote schaal politie van elders gehaald moest worden.
Men kan het argument gelukkig ook omdraaien. Het simpele feit dat in Fryslân de gebeurtenissen een andere loop namen dan in de ‘Driehoek’ (Zwolle – Deventer – Apeldoorn) gaat in belangrijke mate terug op sociaal kapitaal en netwerken. De massale steunbetuigingen voor de getroffen melkveehouders (waarbij onder meer het Friesch Dagblad een rol van formaat speelde) en ook het feit dat de provincie Fryslân onmiddellijk dat deed wat op landelijk niveau door LNV werd nagelaten (namelijk acuut een steunfonds creëren en onvoorwaardelijk steun uitspreken) – het spreekt in dit verband allemaal boekdelen.
De mkz-crisis heeft, met andere woorden, de illusie van een landbouw die wordt gedacht en bedreven lòs van samenleving, cultuur en natuur, grondig gedemonteerd. Dat blijkt ook uit de lijnen waarlangs de oplossingen voor de toekomst worden gedacht. In dat verband verwijs ik naar het rapport van de Commissie Wijfels en ook naar de stellingname van de Raad voor het Landelijk Gebied. Er zijn ingrijpende veranderingen nodig: landbouw moet opnieuw een concreet verbindingsstuk worden tussen samenleving en cultuur aan de ene kant, de natuur aan de andere kant. Juist is een globaliserende wereld worden lokale ecosystemen als basis van landbouw, zelfvoorziening en regionale circuits weer belangrijke bakens.
De illusie voorbij
Het is de historische verdienste van minister Brinkhorst dat hij meer dan wie ook tijdens de mkz-crisis heeft teruggegrepen op de illusie van een landbouw die de rest van de wereld buiten haakjes zet. Daarmee heeft hij, onbedoeld naar ik aanneem, de noodzaak van ingrijpende veranderingen onderstreept. De reacties op zijn ‘krokodillentranen’, zijn uitspraken over boeren die ‘niet innoveren’, over landbouw als ‘een willekeurige economische sector’ hebben duidelijk gemaakt dat noch de maatschappij in bredere zin, noch de boeren een landbouw willen die cultuur en natuur negeren.
Ondertussen is de situatie natuurlijk wanhopig. We kunnen wel lessen trekken, maar ze in praktijk brengen is,vandaag de dag schier onmogelijk. De manoeuvreerruimte is wat dat betreft, zowel voor boeren, consumenten als ook voor burgers, benauwend klein. Dat heeft alles te maken met de alomvattende crisis van de nationale en de supranationale staat. Met Den Haag en Brussel dus. Daar zal, zo blijkt uit alles, voorlopig geen verandering vandaan komen. En dat betekent dat de wal het schip zal gaan keren.
God moge het verhoeden, maar een volgende mkz-uitbraak is bepaald niet uitgesloten. (Ik herinner me een bijeenkomst veertien dagen vóór de vorige mkz-uitbraak, waarin FAO-officials waarschuwden dat het niet meer vijf voor twaalf was, maar al vijf óver twaalf. Hetzelfde geldt nu weer. Met dien verstande dat de blue tongue disease, een nieuwe schapenziekte, inmiddels Zuid-Europa is binnen gedrongen. De gevolgen van die dierenziekte zijn nog niet te overzien. Men onderzoekt of de ziekte overdraagbaar is op ander vee en op de mens).
Mocht zich dus weer een mkz-uitbraak voordoen, dan zullen de rapen echt gaar zijn. Het grote publiek zal niet meer begaan zijn met boeren en met de sector, maar zich geërgerd afvragen waarom de zaken nog steeds niet goed geregeld zijn.
In de ‘Driekhoek’ weigerde de lokale politie vorig jaar tijdens de ruimingen dienst
In grote delen van het land zullen boeren elke medewerking weigeren aan het ruimen van vee – precies door de ‘kloeke’ manier waarop Brinkhorst nu de nasleep heeft ‘afgewerkt’. De roep om vaccinatie zal niet meer zijn te stuiten. En dat betekent dan een ernstig verdeelde boerenorganisatie en bovendien de acuut optredende onmogelijkheid om nog langer datgene te exporteren wat we tot nu toe zonder al te veel problemen over de grenzen afzetten. En dan is een abrupte re-dimensionering van de dierhouderij (zeg maar: minder vee) onvermijdelijk. Maar dat zal dan op de meest harde, wrede en uiteindelijk meest ongewenste manier gebeuren.
We hebben allemaal geleerd: de boeren, de consumenten, de burgers, de wetenschappers en de politici. Waar we nu mee worden geconfronteerd, is het politieke en institutionele onvermogen om naar bevinden te handelen. Jammer genoeg is de landbouwsector in dat opzicht absoluut niet de laatste echo van een voorbij verleden, maar veeleer de etalage van alle problemen die de maatschappij als geheel in de komende decennia staan te wachten.
NIEUW
Jan Douwe van der Ploeg
Formerly Professor and Chair of Rural Sociology and Emeritus professor of Transition Studies at Wageningen University (WUR), the Netherlands and Adjunct Professor of Rural Sociology at the College of Humanities and Development Studies (COHD) of China Agricultural University (CAU) in Beijing, China.
e-mail: klik hier
Jan Douwe van der Ploeg
Formerly Professor and Chair of Rural Sociology and Emeritus professor of Transition Studies at Wageningen University (WUR), the Netherlands and Adjunct Professor of Rural Sociology at the College of Humanities and Development Studies (COHD) of China Agricultural University (CAU) in Beijing, China.
e-mail: klik hier